ပါဠိဘာသာတြင္ အကၡရာတုိ႔အား အသံျဖစ္ေပၚပံုကို လိုက္၍ သဒၵေဗဒ (Phonology) အရ စနစ္တက် စီစဥ္ထား၏။ က, ခ, ဂ, ဃ စသျဖင့္ အကၡရာစဥ္သည္ ဌာန္၊ က႐ိုဏ္း၊ ပယတ္၊ သုတိ၊ ကာလစေသာ အသံျဖစ္ေပၚရန္ အားထုတ္မႈ (articulation) ကို မူတည္၍ စီစဥ္ထားျခင္းကို ဆိုလိုသည္။ ပါဠိဘာသာတြင္ သရ (Vowel) ၈-လံုး၊ ဗ်ည္း (Consonants) ၃၃-လံုး စုစုေပါင္း အကၡရာ ၄၁-လံုးရွိသည္။ ဦးစြာပထမ ( အ, အာ, ဣ, ဤ, ဥ, ဦ, ဧ, ၾသ) ဟူေသာ သရ-၈ လံုး၊ ထို႔ေနာက္ က အစ, မ အဆံုး ၅-လံုးလွ်င္ တစ္အုပ္စုစီ စီထားေသာ ၀ဂ္ ေခၚ အုပ္စု ၅-စုရွိသည့္ ၀ဂ္ဗ်ည္း (အုပ္စု႐ွိဗ်ည္း) ၂၅-လံုး၊ ထို႔ေနာက္ အုပ္စုဖြဲ႕မရပဲ သီးျခားခြဲ ထားေသာ (ယ, ရ, လ, ဝ, သ, ဟ, ဠ, အံ) ဟူေသာ အ၀ဂ္ဗ်ည္း (အုပ္စုမဲ့ဗ်ည္း) ၈-လံုး ရွိသည္။
ဌာန္, က႐ိုဏ္း, ပယတ္
သဒၵေဗဒတြင္ လည္ေခ်ာင္း, အာေခါင္, အာထိပ္, သြားရင္း, ႏႈတ္ခမ္း စေသာ အသံျဖစ္ေပၚရာဌာန (Place of Articulation) ကို ‘
ဌာန္’ ဟုေခၚသည္။ ဌာန္ ၅-ပါး ရွိသည္။
၁။ ကဏၭဌာန္ - လည္ေခ်ာင္းအရပ္
၂။ တာလုဌာန္ - အာေစာက္အရပ္
၃။ မုဒၶဌာန္ - အာထိပ္အရပ္
၄။ ဒႏၲဌာန္ - သြားအရပ္
၅။ ၾသ႒ဌာန္ - ႏႈတ္ခမ္းအရပ္
ထို ဌာန္တို႔မွ အသံထြက္ရာတြင္ လွ်ာျဖင့္ အေထာက္ပံ့ျပဳေပးရသည္။ ရံခါတြင္ လွ်ာဖ်ားျဖင့္ ေထာက္၍ အသံထြက္ရသည္။ ရံခါ လွ်ာလယ္ျဖင့္ ထိ၍ အသံထြက္ရသည္။ ဤသို႔ အသံျဖစ္ေပၚရန္အတြက္ အေထာက္ပံ့ျပဳရသည့္ လွ်ာအေနအထားဟူေသာ အေၾကာင္း(ကရဏ)အား ‘
က႐ိုဏ္း’ (Instruments) ဟုေခၚသည္။ က႐ိုဏ္း ေလးမ်ိဳးရွိသည္။
၁။ ဇိဝွာမဇၩ - လွ်ာလယ္
၂။ ဇိေဝွာပဂၢ - လွ်ာအဖ်ားအနီး
၃။ ဇိဝွဂၢ - လွ်ာဖ်ား
၄။ သက႒ာန - လွ်ာအကူညီအထူးမလိုပဲ မိမိ၏ အသံျဖစ္ေပၚရာဌာန္ သက္သက္ျဖင့္ ႐ြတ္ဆိုမႈ
အသံကို ပိတ္၍ ထြက္ျခင္း, ဖြင့္၍ ထြက္ျခင္း, မထိတထိထြက္ျခင္းစေသာ အသံထြက္ရန္ အားထုတ္ပံု (ပယတန) အား ‘ပယတ္’ (Manner of Articultion) ဟုေခၚသည္။ ပါဠိသဒၵါက်မ္းတို႔တြင္ ပယတ္ေလးမ်ိဳး ျပသည္။
၁။ သံ၀ုဋ (ပိတ္၍ ႐ြတ္ျခင္း) – အ-သရကို ႐ြတ္ရာတြင္ မိမိ၏ ဌာန္ျဖစ္ေသာ လည္ေခ်ာင္းသားကို ပိတ္၍ ႐ြတ္ဆိုရသည္။
၂။ ၀ိ၀ုဋ (ဖြင့္၍ ႐ြတ္ျခင္း) – အ-မွ အျခားေသာသရမ်ား ( အာ, ဣ, ဤ, ဥ, ဦ, ၾသ )၊ သ ႏွင့္ ဟ တို႔ကို ႐ြတ္ဆိုရာတြင္ ဌာန္က႐ိုဏ္းတို႔ကို ပြင့္ပြင့္ ဖြင့္၍ ႐ြတ္ဆိုရသည္။ သ ႏွင့္ ဟ တို႔ကို႐ြတ္ရာတြင္ ဌာန္ ႏွင့္ က႐ိုဏ္းၾကားမွ ေလကို တြန္းထုတ္၍ ႐ြတ္ရသျဖင့္ Fricative ဟုေခၚသည္။
၃။ သံဖု႒ (ေစ့စပ္စြာထိ၍ ႐ြတ္ျခင္း) – ၀ဂ္ဗ်ည္း ၂၅-လံုးအား႐ြတ္ဆိုရာတြင္ ဌာန္ႏွင့္ က႐ိုဏ္းကို ေကာင္းစြာ ထိ၍ ေလကို အဆီးအတားျပဳၿပီး ႐ြတ္ဆိုရသည္။ အေနာက္တိုင္း သဒၵေဗဒတြင္ “Stop” ဟုေခၚသည္။ ခံတြင္းကိုသာပိတ္၍ ေလကို ႏွာေခါင္းမွသာထြက္ေစက နာသိက (Nasal Stop) ဟုေခၚသည္။
၄။ ဤသံဖု႒ (စဥ္းငယ္ထိ၍ ႐ြတ္ျခင္း) – ယ, ရ, လ, ၀ တို႔ကို ႐ြတ္ရာတြင္ ဌာန္ႏွင့္ က႐ိုဏ္းကို မထိတထိျပဳ၍ ႐ြတ္ရသည္။ ၀ဂ္ဗ်ည္းတို႔ကဲ့သို႔လည္း ေစ့စပ္စြာ ထိျခင္းမျပဳ။ သ, ဟ ႏွင့္ သရသံတို႔ကဲ့သို႔လည္း ဖြင့္၍ ႐ြတ္ျခင္းမျပဳပဲ မထိတထိ ႐ြတ္ရသျဖင့္ အၾကားတြင္ရွိေသာအသံ (အႏၲ႒) ဟုေခၚသည္။ တစ္နည္းလည္း သရသံတ၀က္ ဗ်ည္းသံတစ္၀က္႐ွိေသာ Semi-vowel အသံဟုလည္းေခၚသည္။ ဗ်ည္းတို႔ႏွင့္ တြဲေသာအခါ ယ သည္ ယ-ပင့္ ( – ် ) သံ၊ ရ သည္ ရ-ရစ္သံ ( ျ– )၊ ၀ သည္ ၀-ဆြဲသံ ( –ြ ) ထြက္သည္။ အေနာက္တိုင္း သဒၵေဗဒတြင္ဤ ပယတ္မ်ိဳးအား Approximant ဟုေခၚသည္။
▪ ပ-၀ဂ္ (ပ, ဖ, ဗ, ဘ, မ) ႏွင့္ ဥ, ဦ တို႔သည္ ႏႈတ္ခမ္းအရပ္ ၾသ႒ဌာန(Libials)တြင္ ထြက္ေသာ ၾသ႒ဇအကၡရာမ်ား ျဖစ္သည္။ ႏႈတ္ခမ္းႏွစ္ခုကို ထိ၍ ႐ြတ္ရေသာ ေၾကာင့္ Bilibals ဟုလည္း ေခၚသည္။
▪ တ-၀ဂ္ (တ, ထ, ဒ, ဓ, န)၊ လ ႏွင့္ သ တို႔အား႐ြတ္ဆိုရတြင္ သြားအရင္း - ဒႏၲဌာန(Dentals) အား လွ်ာဖ်ား (ဇိ၀ွဂၢ) ျဖင့္ တို႔ထိ၍ ႐ြတ္ရသည္။
▪ သြားအရင္း၏ အထက္ မို႔ေမာက္ေနေသာအာထိပ္အရပ္ အား မုဒၶဌာန ဟုေခၚသည္။ ဋ-၀ဂ္ (ဋ, ဌ, ဍ, ဎ, ဏ)၊ ရ ႏွင့္ ဠ တို႔သည္ လွ်ာကို အနည္းငယ္ လိပ္ၿပီး၊ လွ်ာဖ်ားအနီး (ဇိေ၀ွာပဂၢ)ျဖင့္ သြားအရင္း၏ အထက္ မို႔ေမာက္ေနေသာ အာထိပ္အရပ္ (Aleveolar ridge)ကို ထိ၍ ႐ြတ္ဆိုရသည့္ မုဒၶဇ (Cerebrals) အကၡရာမ်ားျဖစ္သည္။ လွ်ာကို အနည္းငယ္ လိပ္၍ ႐ြတ္ရ၍ အေနာက္တိုင္း သဒၵေဗဒတြင္ Retroflex ဟုလည္းေခၚသည္။ ျမန္မာသံတြင္ ဋ-အုပ္စုသံတို႔အား တ-အုပ္စုသံတို႔ႏွင့္ အသံတူ႐ြတ္ဆိုေလ့ရွိၾကေသာ္လည္း၊ ဌာန္က႐ိုဏ္းမတူသည္ကို သတိျပဳ သင့္သည္။
▪ စ-၀ဂ္ (စ, ဆ, ဇ, စ်, ဉ )၊ ယ၊ ဣ၊ ဤ တို႔အား ႐ြတ္ရာတြင္ ဋ-အုပ္စု႐ြတ္စဥ္ အာထိပ္အရပ္ထက္ အထက္သို႔တက္၍ အာေခါင္မာအရပ္ - တာလုဌာန (Palatals)သို႔ လွ်ာအလယ္ပိုင္း (ဇိ၀ွာမဇၩ)ျဖင့္ ထိ၍ ႐ြတ္ရသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ စ-အုပ္စုကို ပီပီသသ ႐ြတ္ဆိုလွ်င္ ျမန္မာသံ (စ, ဆ, ဇ, စ် ) ဟူေသာ အသံမထြက္။ ဋ-အုပ္စု အသံႏွင့္ လည္ေခ်ာင္းသံထြက္ေသာ က-အုပ္စု အသံတို႔ၾကား အာေခါင္သံပါေသာ (က်, ခ်, ဂ်, ဃ်) ဟူ၍ ႐ြတ္ရသည္။
▪ က-၀ဂ္ (က, ခ, ဂ, ဃ, င )၊ ဟ၊ အ၊ အာ တို႔သည္ လည္ေခ်ာင္းအရပ္တြင္ျဖစ္ေသာ ကဏၭဇအကၡရာ (Gutterals)မ်ား ျဖစ္သည္။ အေနာက္တိုင္း သဒၵေဗဒတြင္ ဤအသံတို႔အား အာေခါင္အေပ်ာ့ (Velar) အား လွ်ာရင္းျဖင့္ ထိ၍ ျဖစ္ေသာအသံဟု ေခၚသည္။
▪ အခ်ိဳ႕အကၡရာတို႔သည္ ဌာန္တစ္ခုထက္ ပို၍ ရွိႏိုင္သည္။ ဧ ကို ကဏၭဇႏွင့္ တာလုဇ၊ ၀ ကို ဒႏၲဇႏွင့္ ၾသ႒ဇ၊ ကဏၭဇႏွင့္ ၾသ႒ဇ ႏွစ္ေနရာတို႔တြင္ အသီးသီး ႐ြတ္ဆိုႏိုင္သည္။
▪ ၀-ဂ္ဗ်ည္းတို႔၏ အဆံုး (၀ဂၢႏၲ) ျဖစ္ေသာ “င, ဉ , ဏ, န, မ” တို႔ကို႐ြတ္ေသာအခါ ေလကို ႏွာေခါင္းမွ ထြက္ေစ၍ ႏွာသံျဖင့္ ႐ြတ္ရေသာေၾကာင့္ နာသိက (nasals) ဌာန္ဟုလည္း ေခၚသည္။
▪ အံ-ဗ်ည္းသည္ အံ, ဣံ, ဥံ တို႔မွ သရ၏ ေနာက္တြင္လိုက္ေသာ ေသးေသးတင္ ဗိႏၵဳကို ဆိုလိုသည္။ ႏွာေခါင္းသံပါေအာင္ ႐ြတ္ရေသာ နာသိကျဖစ္သည္။ ျမန္မာသံတြင္ ပါးစပ္ကိုပိတ္၍ ႏွာေခါင္းသံပါေအာင္ ႐ြတ္ေလ့ရွိေသာ္လည္း၊ ႏိုင္ငံတကာ အသံတြင္ ပါးစပ္မပိတ္ပဲ အဂၤလိပ္စာလံုး Sing မွ ‘ng’ အသံကဲ့သို႔ ႐ြတ္သည္။
▪ ‘သ’ ႏွင့္ ‘ဟ’ တို႔သည္ ဖြင့္၍႐ြတ္ဆိုရေသာ ၀ိ၀ုဋပယတ္ျဖစ္မ်ိဳးျဖစ္သည္။ ၀ိ၀ုဋပယတ္ျဖင့္ထြက္ေသာ ဗ်ည္းသံသည္ ဌာန္ႏွင့္ က႐ိုဏ္းအၾကားေလကို ညွစ္၍ ထုတ္ရေသာ အသံမ်ိဳးျဖစ္၍၊ အေနာက္တိုင္း သဒၵေဗဒတြင္ Fricative ဟုေခၚသည္။ ဒႏၲဇျဖစ္ေသာ ‘သ’သံကို ထြက္ေသာအခါ သြားအရင္း (ဒႏၲဌာန) ႏွင့္ လွ်ာအဖ်ား (ဇိ၀ွဂၢ) အၾကားေလကို ညွစ္ထုတ္လိုက္ပါက ျမန္မာလူမ်ိဳးတုိ႔ထြက္ေသာ သ-သံ မထြက္။ စ-သံ (အဂၤလိပ္ s-သံ) သာထြက္သည္။
▪ ဤသံဖု႒ပယတ္ျဖစ္ေသာ ‘ဝ’ ကို ၾသ႒ဇႏွင့္ ဒႏၲဇႏွစ္မ်ိဳးရ၍၊ အဂၤလိပ္အကၡရာ v-သံကဲ့သို႔ ႏႈတ္ခမ္းႏွင့္ သြားကို မထိတထိျပဳ၍ ႐ြတ္ရသည္။ သို႔ေသာ္လည္း ၀-ဆြဲကဲ့သို႔ အျခားဗ်ည္းမ်ားႏွင့္ တြဲေသာအခါ သရသံဆန္ဆန္ (semi-vowel) ဖြင့္၍ ႐ြတ္ရ၍ ျမန္မာအသံ ‘ဝ’ အဂၤလိပ္အသံ w-သံထြက္ရသည္။
ဒီဃ (Long), ရသ (Short)
အကၡရာတို႔ကို ႐ြတ္ဆိုေသာ ကာလကို မၾတာ (meter) ျဖင့္တိုင္းထြာသည္။ မ်က္စိ တစ္မွိတ္ လက္ဖ်စ္ တစ္တြက္ ကာလကို ၁-မၾတာဟု တိုင္းထြာသည္။ ၁-မၾတာၾကာ ႐ြတ္ဆိုရေသာ အသံတို႔အား ရသ (သံတို short) ဟုေခၚ၍၊ ၂-မၾတာၾကာ ႐ြတ္ဆိုေသာ အသံတို႔အား ဒီဃ (သံရွည္ - long) ဟုေခၚသည္။ “အ, ဣ, ဥ” သရတို႔သည္ သံတိုသရမ်ားျဖစ္၍၊ “အာ, ဤ, ဦ, ဧ, ၾသ” တို႔သည္ သံရွည္သရမ်ား ျဖစ္သည္။
သိထိလ (Unaspirated), ဓနိတ (Aspirated)
၀ဂ္ဗ်ည္းတို႔၏ ပထမ, တတိယ ႏွင့္ ပၪၥမအကၡရာ (က, ဂ, င, စ, ဇ, ဉ , ဋ, ဍ, ဏ, တ, ဒ, န, ပ, ဗ, မ) တို႔အား ခပ္ေလ်ာ့ေလ်ာ့ ႐ြတ္ဆိုရ၍ ‘သိထိလ’ သံေပ်ာ့ (Unaspirated) ဟုေခၚသည္။ ၀ဂ္၏ ဒုတိယ, စတုတၳအကၡရာ (ခ, ဃ, ဆ, စ်, ဌ, ဎ, ထ, ဓ, ဖ, ဘ) တို႔အား ဟ-ထိုးသံကဲ့သို႕ ေလသံ ခပ္တင္းတင္း႐ြတ္ဆိုရ၍ ‘ဓနိတ’ သံတင္း (Aspirated) ဟုေခၚသည္။ ဂ ႏွင့္ ဃ တြင္ ဂ သည္ သိထိလျဖစ္၍ ခပ္ေပ်ာ့ေပ်ာ့ဆိုရၿပီး၊ ဓနိတျဖစ္ေသာ ဃ အား ေလသံတင္းတင္း ႐ြတ္ရသည္။ ပါးစပ္ေရွ႕တြင္ လက္၀ါးခံ၍ ၾကည့္ပါက လက္၀ါးသို႔ ေလတိုးမႈ အတင္းအေလ်ာ့ ကြာေအာင္ ႐ြတ္ရမည္။ ေရာမအကၡရာအေရးသားတြင္ ဓနိတသံတို႔အား h ထည့္၍ ေရးသည္။ ပံုစံအားျဖင့္ က ကို k, ခ ကို kh, စ ကို c, ဆ ကို ch ဟု h ထည့္ေရးသည္။
အေဃာသ (Voiceless), ေဃာသ (Voiced)
၀ဂ္ဗ်ည္းတုိ႔၏ ပထမႏွင့္ ဒုတိယဗ်ည္းမ်ား ႏွင့္ သ-အကၡရာ (က, ခ, စ, ဆ, ဋ, ဌ, ပ, ဖ, သ) တို႔အား ဟိန္းသံ မပါပဲ႐ြတ္ဆိုရ၍ အေဃာသ (Voiceless) ဟုေခၚသည္။ ၀ဂ္၏ တတိယ ႏွင့္ စတုတၳ (ဂ, ဃ, ဇ, စ်, ဍ, ဎ, ဒ, ဓ, ဗ, ဘ) ႏွင့္ (ယ, ရ, လ, ၀, ဟ, ဠ) တို႔သည္ ျမည္ဟိန္းသံ ပါေအာင္ ႐ြတ္ရေသာ ေဃာသ (Voiced) မ်ားျဖစ္သည္။ လည္ေခ်ာင္း အသံအိုးေနရာတြင္ လက္ျဖင့္ အသာစမ္းသပ္ၾကည့္ပါက၊ က, ခ စေသာ အေဃာသသံမ်ားကို ႐ြတ္ေသာအခါထက္ ဂ, ဃ စေသာ ေဃာသသံမ်ားကို ႐ြတ္ဆိုေသာအခါ အသံအိုး တုန္ခါမႈကို ပို၍ ေတြ႕ရေပမည္။
သရဆံုးသံ (Open Syllables), အသတ္သံ (Closed Syllables)
သရဆံုးေသာ အသံမ်ားအား သဒၵေဗဒတြင္ သရသံ (Open syllable) ဟုေခၚသည္။ ပံုစံအားျဖင့္ “အ, ၀ါ, ေမ, ေသာ” စေသာ အသံမ်ား ျဖစ္သည္။ ပါဠိဘာသာတြင္ ဗ်ည္းဆံုးေသာ အသံမ်ားမရွိေသာ္လည္း၊ သရေနာက္တြင္ ဗ်ည္းႏွစ္လံုးဆင့္ေသာ သံယုဂ္ (Conjunct Consonants) လိုက္က အသတ္သံ (Closed Syllable) ဟုေခၚသည္။ ပံုစံအားျဖင့္ “အတၱ, မဂၢ, သစၥ” တို႔တြင္ “အတ္, မဂ္, သစ္”ဟု ဗ်ည္းႏွစ္လံုးဆင့္တြင္ အေပၚဗ်ည္း (သို႔မဟုတ္ ေရွ႕ဗ်ည္း) ႏွင့္ သတ္ေသာ အသံျဖစ္သည္။ အသတ္ဆိုသည္မွာ open syllable မ်ားတြင္ကဲ့သို႔ သရ၏ ေလသံကို လြတ္လြတ္လပ္လပ္ ဖြင့္၍ မထြက္ေစပဲ ေနာက္ဗ်ည္းသံႏွင့္ သတ္ (Stop) ၍ ႐ြတ္ဆိုျခင္းကို ဆိုလိုသည္။ ႏိုင္ငံတကာပါဠိအသံထြက္တြင္ အသတ္သံကို ႐ြတ္ရာတြင္ ျမန္မာပါဠိသံကဲ့သို႔ အသတ္သံ ပီပီသသ (ပံုစံ အတၱ = အတ္တ ဟု) မထြက္ပဲ၊ ေရွ႕သရသံကို ေနာက္ဗ်ည္းသံျဖင့္ အုပ္၍ သတ္ေပး႐ံုံုသာ (ပံုစံ အတၱ = အ(တ္)တ) ထြက္ရသည္။
စာၫႊန္း။
၁။ ႐ူပသိဒၶိဘာသာဋီကာ ပထမတြဲ - မဟာဂႏၶာ႐ံုဆရာေတာ္
၂။ နိ႐ုတၱိဒီပနီ - လယ္တီဆရာေတာ္
၃။ ဌာန္၊ က႐ိုဏ္း၊ ပယတ္ - ဆရာဉာဏ္ [ျမန္မာ့စြယ္စံုက်မ္းမွ]
၄။ အေျချပဳ ပါဠိသဒၵါသင္ - ဆရာဉာဏ္
၅။ Introduction to Pali, A.K. Warder
၆။ A Practical Grammar of the Pāli Language, Charles Droiselle
၇။ Pali – Weikipedia http://en.wikipedia.org/wiki/Pali
၈။ Phonology – Weikipedia http://en.wikipedia.org/wiki/Phonology
